مقدمه: سيد حسين طباطبايي معروف به علامه طباطبايي يکي از بزرگ ترين فيلسوفان و متألهان اسلامي در سه قرن اخير و بزرگترين مفسر شيعه در دوران غيبت بوده است. اهميت وي به جهت احياي حکمت و فلسفه و تفسير در حوزه هاي تشيع بعد از دوره صفويه به ويژه اينکه وي به بازگويي و شرح حکمت صدرايي اکتفا نکرده، بلکه به تأسيس معرفت شناسي در اين مکتب مي پردازد و با انتشار کتب فراوان و تربيت شاگردان برجسته نظير شهيد علامه مرتضي مطهري در دوران مواجهه با انديشه هاي غربي نظير مارکسيسم به انديشه ديني حياتي مجدد بخشيد. راه راستان در همين راستا و به منظور کند و کاوي در زندگي اين دانشمند فرزانه، در مصاحبه اختصاصي با آيت الله تحريري، از اساتيد برجسته فلسفه مدارس علوم ديني قم، که در زمان حيات علامه طباطبائي در جلسات پرسش و پاسخ ايشان حضور داشته و مطالعات فراواني در آثار ايشان دارند. به بررسي ابعاد شخصيت استاد پرداخته که توجه خوانندگان را به آن جلب مي نمائيم:
راه راستان: لطفاً از توفيقات علامه گرانقدر استاد محمد حسين طباطبائي (رحمه الله عليه) براي خوانندگان راه راستان بفرماييد؟
بنده کوچکتر از آن هستم که در مورد علامه طباطبائي مفسر بزرگ قرآن صحبت کنم؛ چرا که استاد بزرگي همچون علامه شهيد استاد مطهري در مورد شخصيت برجسته ايشان فرموده اند. بايد 200 الي 300 سال بگذرد تا ابعاد شخصيت ايشان آشکار گردد. اما به جهت اينکه ذکر صالحين و بيان روشهاي آنها، در مسير ترويج دين و بيان معارف است و بيان سيرت آنها، يکي از راههاي ترويج سيرت ائمه (عليهم السلام) است، مطالبي چند در ارتباط با استاد خدمت خوانندگان عزيز مجله راه راستان عرض مي نمايم. در ابتدا بايست رمز و راز توفيقات و موفقيت هاي علامه را بشناسيم تا راهگشاي پويندگان اين راه ارزشمند باشد: نکته نخست اينکه لازمه اين راه، داشتن يک خانواده معنوي و بستري مناسب براي پرورش يک انسان سالم مي باشد. البته اين مورد جزء اسباب منحصره نيست و به اين معني نيست که نداشتن چنين بستري، مانع از سير در مسير تعالي خواهد بود؛ اما اين يک زمينه بسيار خوبي است. لذا نوعاً شخصيت هاي علمي و معنوي و اجتماعي را ملاحظه مي کنيم که در يک بستر مناسب رشد کرده اند و علامه طباطبايي نيز در خانواده اي بزرگ، انديشمند و دانشمند رشد پيدا کرد که همگي شخصيت هاي برجسته علمي و انقلابي بودند. ما تصور مي کنيم که بعضي از زمينه ها از امور وجودي هستند، ولي اينها جزء دستگاه تربيتي خدا هستند و بعضي (از دست دادن ها) باعث تربيت شدن است. فلذا از دست دادن پدر و مادر در دوران طفوليت باعث شد علامه و برادرشان توجه خاصي به مبدا اصلي پيدا کنند؛ همچنانکه حضرت رسول اکرم (صلي الله عليه و آله و سلم) نيز در دوران کودکي يتيم شده بودند. اين امر باعث مي شود که انسان دلش بشکند و متوجه بشود که بايد دل به چه کسي داد که صاحب اصلي آن باشد و اين نکته دوم از رمزهاي موفقيت انسان والايي چون علامه بود.
نکته سوم اينکه صفاي باطن خاص ايشان است که باعث شد که خداوند متعال ابواب و اسباب خاصي را متوجه ايشان کند. رمز موفقيت ديگر ايشان آشنايي با يک استاد کامل بود؛ چرا که ايشان استفاده هايي از آقاي ميرزا علي قاضي بردند، که شايد ديگران آن استفاده ها را نکردند و نکته بعدي اين است که هر کسي که مي خواهد به جايي برسد، بايد خودش را کاملاً در اختيار استاد خويش قرار دهد.
علامه طباطبايي نيز از لحاظ علمي و چه از لحاظ اخلاقي و تربيتي چنين بودند. استاد گرامي جناب آقاي سعادت پرور مي فرمودند: وقتي در محضر علامه طباطبايي سخني از آقاي علي قاضي (رحمه الله عليه) مطرح مي شد، ايشان- بدليل احترام بسياري که براي استاد خويش قائل بودند- سخنان آقاي قاضي را همچون وحي مي دانستند. لذا بعد از اينکه علامه مجبور شدند بخاطر مسائل مالي به تبريز بيايند، ارتباط ايشان با استاد بزرگوارشان قطع نشد و حتي استاد بزرگ آقاي ميرزا علي قاضي در مسئله تربيت معنوي، افرادي را جهت تربيت، به آقاي طباطبايي ارجاع مي دادند؛ از جمله آقاي شيخ محمد تقي آملي و کسي مانند آقاي حسن حسن زاده آملي.
راه راستان: علامه طباطبايي (رحمه الله عليه) تحصيلات را از کجا و چگونه آغاز کردند و چه راهي را براي کسب معنويات برگزيدند؟
علامه خودشان مي فرمايند که ما در ابتداي تحصيل چند سال در همان دروس ابتدايي و مقدماتي مانديم و پيشرفت خاصي نداشتيم. يک روز استادمان به ما گفت: ما مي خواهيم اين وجه پولي را که از شما مي گيريم حلال باشد و شما در کارهاي خودتان و آموزش دروس، سستي مي کنيد و درس را خوب ياد نمي گيريد. کلام استاد انقلابي در وجود علامه ايجاد مي کند و بعد از پايان درس، رسم ايشان اين بود که در باغات روستاي شاد آباد تبريز قدم بزنند؛ ولي آنروز بعد از اين واقعه ايشان به تپه اي در نزديکي منزل شان رفته و دو رکعت نماز به جا مي آورند و دست به درگاه قاضي الحاجات دراز مي کنند که: خدايا من توان شنيدن اين حرفها را ندارم. تحولي در من ايجاد کن تا بتوانم از مطالب استاد بهتر استفاده کنم. بعد از اين ماجرا تحولي در وجود ايشان ايجاد مي شود؛ بگونه اي که ايشان سطوح مقدماتي و متوسطه را به راحتي پشت سر گذاشته و دروس خارج را خودشان در منزل مطالعه نموده و براي رفع اشکال به کلاس استاتيد مراجعه مي کردند. (دروس حوزه در سه سطح: مقدماتي، متوسطه و دروس خارج باشد) بعد از اين دوران علامه راهي نجف اشرف شدند. ارتباط ايشان نيز با اهل بيت (عليهم السلام) ارتباط خاصي بود و در سالهاي اول و دوم ورود به نجف با آقاي ميرزا علي قاضي- که از اساتيد برجسته و بزرگ نجف بودند و با ايشان نسبت هم داشتند- ارتباط برقرار نمودند. مرحوم قاضي در ابتدا به ايشان فرموده بودند، اگر دنيا، آخرت و معنويت مي خواهيد، نماز شب بخوانيد! ايشان از همان اوايل شيفته آقاي قاضي شدند و ارتباط تنگاتنگي با استاد برقرار کردند و از شاگردان برجسته ايشان شدند، و با توجه به اينکه ايشان ده سال بيشتر در نجف نبودند، ولي خداي بزرگ در اين ده سال عنايات زيادي به ايشان فرمود و دروس متنوعي همچون عرفان، فلسفه و دوره فقه و اصول و ... را خواندند و در مقامات معنوي نيز به درجات والايي رسيدند که يکي از مراجع بزرگوار آن زمان فرموده بودند که : از علامه طباطبايي استفاده کنيد که ايشان گنجينه آقاي ميرزا علي قاضي هستند.
راه راستان: علامه طباطبايي (رحمه الله عليه) در زمينه مباحث علمي چه موفقيتهايي داشته اند؟
مرحوم علامه طباطبايي خودشان فرموده اند: ما سبک تفسير قرآن با قرآن را از آقاي قاضي ياد گرفته ايم که در حقيقت يکي روش علمي است و روش تربيتي ايشان نيز برگرفته از روش تربيتي مرحوم قاضي (رحمه الله عليه) است که علماء و عرفا و مجتهدين اين روش را هم از علامه طباطبايي ياد گرفته اند که به روش معرفت النفس معروف است. معرفت نفس يعني سير بسوي خدا و سير معنوي و صعودي به گونه اي که انسان به درجاتي از معرفت نائل شود تا بتواند اتصال به ذات احديت داشته باشد و تنها راه صحيح و دقيق طي اين مسير، معرفت نفس است که دستورات خاصي دارد که در کتابها نيامده و سينه به سينه منتقل مي شود. و لذا مرحوم عالمه، افراد را به نسبت ظرفيتشان تربيت مي کردند؛ که حضرت استاد حسن زاده آملي در رأس اين افراد بودند. علامه از جمله کساني بودند که در اين راستا دست به تأليف زدند؛ هم در راستاي معارف نظري که رسائل سبع توحيدي ايشان در اين جهت است و ايشان مباني علمي کتاب و سنت اين سير معنوي را نوشته اند؛ و آن کتاب عميق رساله الولايه است که نياز به مقدمات اخلاقي عرفاني خاص دارد تا قابل فهم باشد. علامه دائره المعارف قرآني عظيمي را تأليف کرده اند که شامل معارف ناب توحيدي و نيز معارف مربوط به معاد و انسان شناسي قرآني است و همچنين معارف تربيت انساني در اين کتاب عظيم موجود است علاوه بر اين کتاب شريف، تبيين نظام اخلاقي علامه، جنبه بنيان گذاري دارد ما از لحاظ اخلاقي نظام خاصي در حوزه ها نداشتيم، ديدگاههايي که مطرح بوده است، از لحاظ فلسفي بود که ارسطو مطرح کرده است. در تفسير الميزان علامه طرح جديدي مطرح مي کند. بحث في الاخلاق که ديدگاه جديدي از اسلام را طرح مي کند و ديدگاههاي مذاهب ديگر را مطرح مي کند.
راه راستان: علامه طباطبايي (رحمه الله عليه) در ارتباط با تربيت شاگردان خالص چه اقداماتي در طول عمر شريفشان داشتند؟
بزرگان بسياري از سر سفره علامه طباطبايي توشه برداشته اند و ايشان شاگرداني چون شهيد مطهري داشتند که خودشان فرموده اند: آقاي مطهري روحيه جستجوگري داشته و پر حرکت بودند .علامه طباطبايي در منزل خود رساله قوه و فعل و حرکت را براي شهيد مطهري تدريس کرده اند و شاگرداني مانند آيت الله جوادي آملي و آيت الله مصباح يزدي داشته اند و ويژگي شاگردان علامه طباطبايي اين است که شاگردان ايشان همگي از جمله افرادي هستند که در مقابل مخالفين اسلام ايستاده و از دين خدا دفاع کرده اند. ما در سالهايي که موفق به زيارت ايشان شديم، گاهي مشاهده مي کرديم که اساتيد بزرگ حوزه، در محضر ايشان با خضوع حضور دارند و از محضر استاد استفاده مي کردند. مرحوم پدر بنده از شاگردان اوليه علامه بودند و ايشان آقاياني چون شيخ رجبعلي خياط، انصاري همداني و سيد رضا دربندي را ديده اند ولي به بنده مي فرمودند: وقتي علامه را ديدم سرم به سنگ خورد و حتي مرحوم علامه اميني با برجستگي خاص خودش از محضر ايشان استفاده مي کردند و مي فرمودند: ايشان چيزي دارند که در جاي ديگري يافت نمي شود.
راه راستان: فرموديد ايشان شاگرد برجسته آقاي ميرزا علي قاضي بوده اند. لطفاً در ارتباط با مقام علمي استاد ايشان نيز توضيح دهيد؟
مرحوم آقاي ميرزا علي قاضي شاگرد برجسته مرحوم سيد احمد کربلايي بود که ايشان نيز شاگرد خاص مرحوم ملاحسينقلي همداني بودند. مرحوم همداني کسي بودند که بعد از شيخ انصاري درسهاي ايشان را در خانه ادامه مي دادند. ايشان بيشتر وقت خود را صرف تربيت کردند و سه کلاس درس داشتند: يکي عمومي بود و همه طلبه ها شرکت مي کردند و اين کلاس چنان تأثيري در طلاب مي گذاشت که تا يک هفته همگي سر به زير بودند و در فکر اصلاح خود مي شدند؛ تا حدي که اهل نجف مي گفتند: اينها همه جندا... هستند. مرحوم همداني يک کلاس متوسطي هم داشتند که در منزل مخصوص خواص تشکيل مي شد و شاگران اين کلاس افرادي همچون سيد احمد کربلايي و ميرزا جواد آقا ملکي تبريزي بودند و مرحوم سيد احمد کربلايي، آقاي قاضي را تربيت کردند و آقاي قاضي نيز عده کثيري را تربيت کردند که از بين همه شاگردان ايشان، آقاي طباطبايي بود که موفق شد راه ايشان را ادامه دهد و خدمات شايسته اي براي پاسداري از فرهنگ غني اسلام انجام دهد.
راه راستان: اگر در خاتمه مطلب ناگفته اي از علامه طباطبايي براي خوانندگان مجله راه راستان داريد. بيان نمائيد؟
چند مطلب کوتاه خدمت عزيزان عرض مي کنم:
علامه در شبهاي تابستان و زمستان نمي خوابيدند و در معارف الهي و دين تفکر مي کردند و در جلسات پرسش و پاسخ ايشان که شرکت مي کردم، مي ديدم که علامه آنقدر به خود فشار آورده بود که سرش مي لرزيد. خود را به جايي رسانيد که منشأ خير و برکت به امت اسلام شد و صاحب آن مقام و کرامات گرديد. وقتي که ايشان به خارج از کشور براي مداوا مراجعه کرده بودند، پزشک معالج گفته بود که ايشان يک عصب سالم در وجودشان ندارند! در مرتبت معنوي ايشان بگويم وقتي ايشان در پاريس تحت معالجه بودند و آقاي دکتر احمدي- مترجم ايشان- هم در بيمارستان حضور داشتند، پزشکان به علامه گفته بودند؛ حالا که شما تحت معالجه قرار گرفته ايد، خوب است چشم راست شما را عمل کنيم؛ اما لازمه عمل بيهوش کردن شما مي باشد؛ زيرا شما نبايد يک ربع پلک به هم بزنيد. ايشان فرموده بودند: من حاضر نيستم مرا بيهوش کنيد. مگر من اراده ندارم؟ شما مرا بدون بيهوشي عمل کنيد! اين برخورد و گفتار علامه باعث شد تا همه ي پروفسورهاي آن بيمارستان جمع شوند تا ببينند که اين چه شخصيتي است که اين گونه ادعايي دارد! که الحمدلله عمل به بهترين نحو انجام شد. اين نمونه اي از هزاران حالات و برخوردهاي خاص علامه در دوران زندگي پر خير و برکتشان بود. اميدوارم انشاء الله خداوند ما را از پيروان صديق راه اين افراد و بزرگواران قرار دهد و همواره روح اين مرد الهي دعا گوي ما باشد.
منبع: ماهنامه ي راه راستان شماره 10، سال دوم،ص 10-11
/خ